Trong thực tiễn xét xử các vụ án tranh chấp đất đai, một trong những vấn đề gây nhiều tranh luận là cách xử lý đối với hành vi xây dựng công trình lấn sang phần đất thuộc quyền sử dụng hợp pháp của người khác. Nhiều ý kiến cho rằng, việc buộc tháo dỡ công trình là biện pháp thể hiện tính nghiêm minh của pháp luật, trong khi một số quan điểm khác lại đề xuất giải pháp bồi thường, nhằm hạn chế thiệt hại và bảo đảm tính nhân văn. Câu hỏi đặt ra: “Liệu Tòa án nên tuyên tháo dỡ hay bồi thường là hợp lý hơn – và đâu là ranh giới giữa việc tuân thủ nguyên tắc pháp lý với việc cân nhắc yếu tố thực tế, thiệt hại và tính nhân văn của vụ việc?” Đây chính là vướng mắc cốt lõi trong thực tiễn áp dụng pháp luật hiện nay. Thực tế cho thấy, không thể có một đáp án tuyệt đối cho mọi trường hợp. Việc lựa chọn giải pháp phải là sự kết hợp hài hòa, cân bằng giữa các nguyên tắc pháp lý và bối cảnh thực tiễn của từng vụ án cụ thể.
Về mặt nguyên tắc, pháp luật luôn tôn trọng và bảo vệ quyền sở hữu, quyền sử dụng đất hợp pháp của mỗi cá nhân, tổ chức. Hành vi lấn chiếm là hành vi trái pháp luật, xâm phạm trực tiếp đến quyền được pháp luật bảo vệ. Do đó, biện pháp buộc tháo dỡ, hoàn trả nguyên trạng là cách xử lý triệt để nhất để khôi phục lại quyền lợi cho bên bị xâm phạm và thể hiện sự nghiêm minh của pháp luật. Giải pháp này giúp răn đe, ngăn chặn các hành vi tương tự, tránh tạo ra tiền lệ xấu “cứ lấn chiếm rồi hợp thức hóa bằng việc bồi hoàn tiền”.
Tuy nhiên, pháp luật không phải là một cỗ máy vô tri. Trong nhiều trường hợp, việc áp dụng một cách máy móc quy định buộc tháo dỡ có thể dẫn đến những hậu quả còn nặng nề hơn, gây thiệt hại lớn cho cả đôi bên và đi ngược lại mục tiêu của luật pháp là ổn định xã hội. Hãy tưởng tượng, một công trình kiên cố chỉ lấn chiếm một phần diện tích rất nhỏ và việc tháo dỡ phần lấn chiếm đó có thể ảnh hưởng đến kết cấu, sự an toàn của cả tòa nhà, gây ra thiệt hại kinh tế lớn gấp nhiều lần giá trị phần đất bị lấn chiếm. Trong tình huống đó, một phán quyết buộc tháo dỡ liệu có thực sự hợp lý?
Chính vì vậy, tòa án cần phải xem xét một cách toàn diện các yếu tố thực tế như: mức độ lỗi của bên xây dựng là lỗi cố ý hay vô ý, diện tích đất bị lấn chiếm, mức độ ảnh hưởng của việc lấn chiếm, thiện chí khắc phục của các bên và đặc biệt là sự tương quan giữa lợi ích của việc tháo dỡ so với thiệt hại mà nó gây ra. Yếu tố tình làng nghĩa xóm, tính nhân văn cũng cần được xem xét như một phần của giải pháp nhằm động viên các bên có thể hòa giải với nhau.
Tựu trung lại, nguyên tắc pháp lý là kim chỉ nam, nhưng chính những yếu tố thực tiễn, mức độ thiệt hại và tính nhân văn sẽ là “bản lề” để tòa án đưa ra một phán quyết thấu tình, đạt lý, vừa bảo vệ được quyền lợi hợp pháp của đương sự, vừa đảm bảo tính khả thi và ổn định xã hội.
Tôi cho rằng việc ban hành một văn bản hướng dẫn thống nhất, chẳng hạn như một Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao là cần thiết để có sự thống nhất trong việc áp dụng pháp luật.
Thực trạng hiện nay cho thấy mỗi tòa án có một cách tiếp cận khác nhau dẫn đến sự thiếu nhất quán trong việc áp dụng pháp luật. Điều này có thể dẫn đến sự tùy nghi và làm giảm sút niềm tin của người dân vào công lý. Một người dân ở địa phương này có thể được bồi thường, nhưng một người khác ở địa phương khác với tình tiết tương tự lại bị buộc phải tháo dỡ tài sản giá trị lớn. Điều đó vô hình chung tạo ra sự bất bình đẳng.
Do đó, một văn bản hướng dẫn thống nhất sẽ tạo ra một khung pháp lý rõ ràng, một “bộ tiêu chí” chung để các Thẩm phán trên cả nước tham chiếu khi giải quyết các vụ án tương tự. Hướng dẫn này cần đưa ra các tiêu chí cụ thể để cân nhắc, gồm:
– Về lỗi: Phân định rõ hành vi lấn chiếm là cố ý hay vô ý.
– Về quy mô: Xác định tỷ lệ diện tích lấn chiếm so với tổng diện tích đất của các bên, giá trị phần công trình trên đất lấn chiếm.
– Về thiệt hại: Đưa ra phương pháp so sánh, cân đối giữa thiệt hại của bên bị lấn chiếm và thiệt hại nếu phải tháo dỡ công trình.
– Về thời điểm: Xem xét thời điểm phát hiện hành vi (ngay từ đầu hay khi công trình đã hoàn thiện) để đánh giá mức độ thiện chí của các bên.
Tất nhiên, hướng dẫn này không nên quá cứng nhắc đến mức triệt tiêu vai trò và sự linh hoạt của thẩm phán. Thay vào đó nên là những nguyên tắc mang tính định hướng, có “độ mở” cần thiết để thẩm phán có thể vận dụng sáng tạo, phù hợp với những tình tiết đặc thù không thể lường trước của mỗi vụ việc.
Việc có một hướng dẫn như vậy không chỉ giúp các phán quyết trở nên công bằng, minh bạch và dễ dự đoán hơn, mà còn góp phần ổn định các quan hệ đất đai và giảm thiểu các tranh chấp kéo dài, phức tạp trong xã hội.
