Hiện nay, trong bối cảnh lấy ý kiến của toàn dân về dự thảo Bộ luật Hình sự thì chủ đề nên hay không nên bãi bỏ hình phạt “tử hình” ra khỏi khung hình phạt đang được dư luận quan tâm và các nhà làm luật tranh luận sôi nổi. Đặc biệt là trong bối cảnh hòa nhập quốc tế và quyền con người ngày càng được đề cao.
1. Hình phạt “Tử hình” quy định tại pháp luật Việt Nam:
Căn cứ vào Điều 40 Bộ luật Hình sự 2015 quy định : “Tử hình là hình phạt đặc biệt chỉ áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng thuộc một trong nhóm các tội xâm phạm an ninh quốc gia, xâm phạm tính mạng con người, các tội phạm về ma túy, tham nhũng và một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng khác do Bộ luật này quy định.”
Hình thức tử hình được áp dụng tại Việt Nam là hình thức được thực hiện bằng tiêm thuốc độc.
Hình phạt tử hình được áp dụng đối với các tội danh như sau:
(1) Tội phản bội Tổ quốc (Điều 108);
(2) Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân (Điều 109);
(3) Tội gián điệp (Điều 110);
(4) Tội bạo loạn (Điều 112);
(5) Tội khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân (Điều 113);
(6) Tội phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Điều 114);
(7) Tội giết người (Điều 123);
(8) Tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi (Điều 142);
(9) Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh (Điều 194);
(10) Tội sản xuất trái phép chất ma túy (Điều 248);
(11) Tội vận chuyển trái phép chất ma túy (Điều 250);
(12) Tội mua bán trái phép chất ma túy (Điều 251);
(13) Tội khủng bố (Điều 299);
(14) Tội tham ô tài sản (Điều 353);
(15) Tội nhận hối lộ (Điều 354);
(16) Tội phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược (Điều 421);
(17) Tội chống loài người (Điều 422);
(18) Tội phạm chiến tranh (Điều 423).
2. Các quốc gia trên thế giới có sử dụng hình phạt “Tử hình” không?
- Đức – Hình mẫu pháp quyền và nhân đạo hình sự
Ngay từ năm 1949, trong bối cảnh hậu Thế chiến II, nước Đức đã xóa bỏ hoàn toàn hình phạt tử hình bằng Điều 102 của Luật Cơ bản (Grundgesetz): “Die Todesstrafe ist abgeschafft” (Tử hình bị bãi bỏ).
Quy định này mang ý nghĩa không chỉ là quyết định lập pháp mà còn là biểu tượng pháp quyền: Nhà nước dân chủ không thể nhân danh công lý để tước đoạt mạng sống con người. Thay vào đó, Đức sử dụng hình phạt tù chung thân với quy định rất chặt chẽ về điều kiện đặc xá, và kết hợp các biện pháp giám sát xã hội hậu hình phạt. Chính sách này đã khẳng định được hiệu quả khi tỷ lệ tội phạm bạo lực ở Đức luôn nằm ở mức thấp so với trung bình châu Âu.
- Pháp – Từ tranh cãi xã hội đến sự đồng thuận nhân đạo
Pháp bãi bỏ hình phạt tử hình vào năm 1981 dưới thời Tổng thống François Mitterrand, bất chấp sự phản đối quyết liệt của một bộ phận dư luận và hệ thống tư pháp lúc bấy giờ.
Tuy nhiên, cùng với việc cải cách hệ thống tố tụng và mở rộng quyền của bị cáo, xã hội Pháp dần chấp nhận một hệ thống hình phạt không bao gồm tử hình.
- Nhật Bản – Giữ tử hình nhưng thi hành thận trọng
Nhật Bản là một ví dụ điển hình của chính sách duy trì tử hình trong khuôn khổ pháp lý hiện đại và nhân đạo, khi vẫn giữ án tử hình trong Bộ luật Hình sự nhưng thi hành cực kỳ thận trọng và bí mật. Chỉ những trường hợp giết người cực kỳ tàn bạo, đa số là giết nhiều người hoặc có tình tiết đặc biệt nghiêm trọng, mới bị xét tử hình.
Chính sách của Nhật Bản thể hiện sự cân bằng giữa sức ép xã hội (đa số người dân Nhật vẫn ủng hộ tử hình) và yêu cầu về quyền con người trong hệ thống tư pháp, cho thấy một mô hình trung gian đáng lưu ý đối với các quốc gia chưa sẵn sàng bãi bỏ triệt để.
- Hoa Kỳ – Mô hình liên bang với chính sách tử hình phân mảnh
Hoa Kỳ có chính sách hình phạt tử hình rất phức tạp, phản ánh mô hình phân quyền liên bang sâu sắc. Tính đến năm 2024, 23 bang đã bãi bỏ hình phạt tử hình, 3 bang có lệnh tạm dừng thi hành, trong khi 24 bang còn lại vẫn duy trì và áp dụng tử hình – đặc biệt là Texas, Florida, Alabama.
Sự không thống nhất về chính sách hình phạt này đã dẫn đến những chỉ trích sâu sắc về bất công trong thực thi, đặc biệt liên quan đến các yếu tố sắc tộc, khả năng tài chính của bị cáo và chất lượng luật sư bào chữa.
- Singapore và Indonesia – Răn đe tối đa trong bối cảnh Đông Nam Á
Tại Đông Nam Á, một số quốc gia như Singapore và Indonesia vẫn giữ vững lập trường “không khoan nhượng” với các tội danh nghiêm trọng, đặc biệt là ma túy.
Singapore áp dụng hình phạt tử hình bắt buộc cho các trường hợp buôn bán, vận chuyển một lượng lớn ma túy, mặc dù gần đây đã mở rộng phạm vi cho phép tòa án xem xét thay thế bằng tù chung thân trong một số điều kiện đặc biệt .
Indonesia, với chiến dịch “Zero Tolerance on Drugs”, đã thực thi hàng chục bản án tử hình đối với người nước ngoài buôn bán ma túy, gây ra căng thẳng ngoại giao với nhiều nước phương Tây.
3. Một số ý kiến về liên quan đến việc nên hay không nên bỏ hình phạt “tử hình”:
- Bà Trương Thị Hòa, Đoàn Luật sư Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, đề xuất bỏ 8/18 tội danh có hình phạt tử hình thể hiện tính nhân văn, nhân đạo, bảo vệ quyền con người, nhất là quyền được sống và phù hợp với xu hướng phát triển của nhiều nước trên thế giới.
- Bà Đậu Ngọc Quyên, Văn phòng Luật sư Soseono Legal lại không đồng ý bỏ án tử hình đối với tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh (Điều 194), gây hậu quả nghiêm trọng. Theo bà Quyên, tội phạm này liên quan đến sức khỏe cộng đồng, gây ra hậu quả nghiêm trọng, thậm chí tính mạng của nhiều người, nhất là trong giai đoạn họ cần thuốc để cứu chữa; các nhóm buôn bán thuốc giả có thể mang tính chất có tổ chức và gây thiệt hại lớn, làm suy yếu niềm tin của người dân vào hệ thống y tế và thuốc chữa bệnh. Vì vậy, việc duy trì hình phạt tử hình có thể tạo tác dụng răn đe mạnh mẽ đối với những những kẻ thực hiện hành vi này.
- Bộ Công an đề xuất bỏ án tử hình với 08 tội danh, việc bỏ án tử hình không làm giảm tính răn đe của pháp luật mà còn nhân đạo, tăng hiệu quả thu hồi tài sản thất thoát. Trong đó có 8 tội được đề xuất bỏ án tử hình như sau:
Các tội được đề xuất án cao nhất là tù chung thân không xét giảm án:
Điều 109: Hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân;
Điều 114: Phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam;
Điều 194: Sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, phòng bệnh;
Điều 250: Vận chuyển trái phép chất ma tuý;
Điều 110: Gián điệp;
Điều 353: Tham ô tài sản;
Điều 354: Nhận hối lộ.
Tội được đề xuất án cao nhất là chung thân:
Điều 421: Phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược.
- Luật sư Vũ Phi Long (nguyên Phó Chánh tòa Hình sự TAND TP HCM, được biết đến là thẩm phán từng tuyên nhiều án tử hình nhất nước) cho rằng, việc giảm bớt án tử hình là xu thế chung của nền tư pháp trên toàn thế giới cũng như ở nước ta. “Thay vì tử hình, dự thảo đề xuất hình phạt ‘tù chung thân không xét giảm án’ là phù hợp vì cũng là cách ly vĩnh viễn ra khỏi xã hội mà không phải tước đoạt mạng sống của một người. Điều này thể hiện quyền con người là một trong các Điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia”, ông Long nói.
